ساخت شناسی واژگانی

• ساخت شناسی واژگانی، دانشی است که تکواژهای یک زبان را مورد بررسی قرار می دهد.
• تکواژ (morpheme)، کوچکترین واحد معنی دار در هر زبان است. شاید به نظر بیشتر مردم «واژه»، کوچکترین واحد معنی دار زبان باشد، اما واقیت این نیست. واژه «آموزگاران» را در نظر بگیرید. این واژه از سه تکواژ تشکیل شده است:

:1) "آموز" (بن مصدر آموزش)

:2) پسوند "گار" (گار، نشانه انجام کاری از سوی کسی است. مثل کناهکار که در اصل بوده گناهگار)

:3) علامت جمع "ان"

چنانکه می بینید، هر سه بخش این واژه، معنی دار است.
به عنوان مثال انگلیسی، واژه "tourists"، دارای سه تکواژ یا مورفیم است :

:1) "tour"

:2) پسوند (suffix) "ist"

:3) علامت جمع "s"

• بنابراین، در زبانهای فارسی و انگلیسی، پیشوند (prefix)، پسوند (suffix) و نشانه های جمع (plural makers)، تکواژ هستند. همچنین در زبان انگلیسی، -d و -ed، هرگاه نقش تغییر دهنده زمان فعل را داشته باشند، تکواژهستند.

• برخی تکواژها را می توان به عنوان واژه، به تنهایی بکار برد. این دسته از تکواژها را تکواژهای مستقل (free morphemes) می نامند. در واژه توریست،"tour" تکواژمستقل است.
• برخی تکواژها را نمی توان بطور مستقل بکار برد. این تکواژها را تکواژهای وابسته (bound morphemes) می نامند. در واژه توریستس، "ist" و "s"، تکواژهای وابسته اند.
• تکواژمستقل در یک واژه ی چند تکواژی را بن (base, rout) می نامند.
• بعضی از وند (affix)ها، نوع بن یا معنی واژه را تغییر نمی دهند. برای نمونه "s" جمع یا "s" مالکیت یا -ed یا... به اینگونه وندها، وندهای تصریفی (inflectional affixes) می گوییم. اما بعضی از وندها، نوع بن یا معنی واژه را تغیر می دهند. مانند ly, ment, al, ize,…. به اینگونه وندها، وندهای اشتقاقی (derivational affixes) می گوییم. به جدول زیر توجه کنید:

FH9 (F: '3E '3E.  (F'(1'JF HF/ *51JA̠'3*.	Girl (n), girls (n).    tree (n), trees (n)
E9F̺ /'H1̌ ~J4/'H1̮ HF/ '4*B'B̠'3*.	Judgment,  pre judgment.
E9F̺ EH'AB* 9/E EH'AB*. HF/ '4*B'B̠'3*.	Agreement,  dis agreement.
FH9 (F : '3E '3E.  (F'(1'JF HF/ *51JA̠'3*.	Jack (n),  Dave's (n).
FH9 (F : A9D A9D. (F'(1'JF HF/ *51JA̠'3*.	They work hard.   He works hard.
FH9 (F: 5A* BJ/. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Slow (adj), slowly (adv)
FH9 (F: A9D '3E. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Govern (v), government (n)
FH9 (F: '3E 5A*. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Emotion (n), emotional (adj)
FH9 (F: 5A* A9D. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Personal (adj), personalize (v)
FH9 (F: 5A* 5A* 5A*. HF/ *51JA̠'3*.	Loud (adj), louder (adj), loudest (adj)
FH9 (F: '3E 5A*. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Girl (n),  girlish (adj)
FH9 (F: A9D 5A*. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Care (v), careful (adj), careless (adj)
FH9 (F: A9D A9D. (F'(1'JF HF/ *51JA̠'3*.	They work hard.   They're working hard.
E9F̺ ©F4 H'©F4. ~3 (' H,H/ 'JF©G FH9 (F *:JJ1 F©1/G (/DJD *:JJ1 /1 E9F̌ '4*B'B̠ '3*.	Act (v),  re act (v).
FH9 (F: '3E 5A*. (F'(1'JF HF/ '4*B'B̠'3*.	Virus (n),  anti virus (adj).

نکته

/b> توجه کنید که -ing صفت ساز، وند اشتقاقی است و -ing تعیین کننده استمرار فعل، وند تصریفی است.

تمرین

/b> وندهای دیگر در زبان انگلیسی را پیدا کنید و با روش بالا معلوم کنید که آیا تصریفی هستند یا اشتقاقی.

• بعضی از تکواژهای وابسته، در شرایط گوناگون، تغییر شکل یا صدا می دهند. اما بسیاری، تنها یک شکل یا صدا دارند. به شکل یا شکل های یک تکواژ، allomorph می گویند. برای مثال، تکواژ "s" در واژه "books"، صدای /s/، در واژه "bags"، صدای /z/ و در واژه "benches"، صدای /@z/ می دهد. در این حالت، می گوییم /s/, /z/, /@z/، الومورف های تکواژ "s" هستند. همچنین پیشوند منفی ساز "in" در زبان انگلیسی، در واژه "inactive"، /in/، در واژه "irregular"، /ir/، در واژه "impossible"، /im/ و در واژه "illegal"، /il/ خواهده می شود. این کار برای آسانی تلفظ صورت می گیرد. در اینجا نیز می گوییم /ir/, /il/, /im/, /in/ الوموف های تکواژ یا مورفیم /in/ هستند. بعنوان مثال سوم، تکواژ"the" را در نظر بگیرید. این تکواژ، اگر پیش از حروف بیواکه (بی صدا) قرار گیرد، /th@/ خوانده می شود. حال آنکه همین تکواژ، اگر پیش از یک واکه بیاید، /thI:/ خوانده می شود. بنابراین، مورفیم "the"، دست کم دو الومورف دارد : 1) /th@/. 2) /thI:/.

تمرین

/b> تکواژ "a" (حرف تعریف)، در زبان انگلیسی، دو الومورف دارد. آنها را نام ببرید.

نکته: تبدیل "in" به "il" در واژه ای که با حرف "L" شروع می شود یا تبدیل "s" به /z/ در واژه هایی که به یک حرفِ voiced (مثل .../g/، /n/، /m/) ختم می شوند ، کاملا قابل پیش بینی و ثابت است. به این وضعیت، phonological conditioning می گویند. اما مواردی چون حالت جمع واژه های "child" (children)، "man" (men) و "deer" (deer)، اصلا ثابت و قابل پیش بینی نیست. به این وضعیت، morphological conditioning گفته می شود.

---